تنبلی چشم

تنبلی چشم چیست؟

اصولا اگر دید چشمها پس از برطرف کردن همه علل کاهش دید هنوز کامل نشود ، تنبلی چشم وجود دارد. معمولا چشمی که از همه نظر در معاینه سالم باشد و عینک مناسب تجویز شده باشد ولی هنوز دید آن چشم کامل نباشد، آن چشم تنبل تلقی می شود.

علت تنبلی چیست؟

بینایی از تشکیل تصویر در چشم ها شروع شده و به مراکز مغزی بینایی می رسد و این مراکز مغزی وظیفه اصلی دید را به عهده دارند. مراکز بینایی مغز در ابتدای تولد تکامل پیدا نکرده اند و به تدریج کامل می شوند. برای تکامل مراکز مغزی لازم است هر دو چشم تصویر شفافی از اشیاء ارائه دهند. در صورتی که به هر علتی تصویر ایجاد شده در هر چشم، تار باشد مراکز مغزی مربوطه رشد نمی کنند و پس از مدتی به علت عدم رشد آن ها علیرغم برطرف کردن عامل تاری دید باز هم دید کامل نمی شود و به این صورت تنبلی چشم بوجود می آید. پس علت تنبلی چشم در واقع در مغز است نه در چشم.

نکته مهم این است که در حقیقت در موارد تنبلی یک طرفه، چشم سالم چشم معیوب را در مغز پس می زند و حالت رقابتی ایجاد می کند و دید چشم تنبل را از آنچه که هست کمتر هم میکند.

عامل ایجاد کننده تنبلی در مغز فقط مانع رشد مراکز بینایی نمی شود بلکه مراکز بینایی ای که رشد کرده اند نیز اگر تصویر تاری دریافت کند، پسرفت می کند، و به همین دلیل است که پس از پایان درمان تنبلی اگر عامل ایجاد کننده تنبلی برگردد مثلا کودک عینک نزند و دید تار شود دوباره تنبلی ایجاد می شود و بخصوص در موارد یک طرفه، پس از درمان تنبلی در صورت عدم ادامه درمان دوباره تنبلی در آن چشم بر می گردد و دید کم می شود. البته این حالت تا 10 سالگی و یا تکمیل تکامل مغزی ادامه خواهد داشت و بعد از آن هر دیدی که کودک بدست آورده حتی بدون ادامه درمان باقی خواهد ماند.

عوامل ایجاد تنبلی چشم

شایع ترین عامل ایجاد کننده تنبلی چشم عیب انکساری می باشد . نزدیک بینی و دوربینی و آستیگماتیسم با شماره بالا باعث ایجاد تنبلی چشم می شود، بخصوص اختلاف شماره چشمها می گردد باعث بروز تنبلی یک چشم شود.

عامل دیگر انحراف چشم می باشد. وقتی چشمی انحراف پیدا میکند گاهی این انحراف مشهود نیست ولی در معاینه چشم پزشکی پیدا می شود و اصطلاحا به آن میکرو استرابیسم گفته می شود. چه انحراف واضح و یا انحراف میکرو باعث می شود که کودک دچار دو بینی شود و در کودکان برخلاف بزرگسالان فرآیندی فعال می شود که یک چشم کودک در مغز به حالت خاموش نگه داشته می شود و اگر انحراف ثابت به همراه باشد، این مسئله همیشه در مورد چشم منحرف اتفاق می افتد و مراکز مربوط به آن چشم در مغز رشد نمی کنند و این همان تنبلی چشم ناشی از انحراف است.

علاوه بر دو عامل فوق که شایعترین می باشند، هر گونه عاملی که دید یک چشم را کم کند باعث بروز تنبلی می شود. وجود کدورت قرنیه عاملی است که می تواند باعث تاری دید و تنبلی چشم گردد.

اگر در کودکی یک چشم چند روزی برای درمان خراش قرنیه و یا بعلت تورم پلک بسته شود ، ممکن است باعث تنبلی در آن چشم شود و چون تنبلی یک فرآیند فعال است چشم سالم چشم تنبل را در مغز پس می زند و دید چشمی که قبلا مدتی بسته شده بود به مراتب کمتر هم می شود و معاینات اتفاقی بعدی مشخص سازد که دید یک چشم کمتر است در حالی که هیچ علتی برای آن کمی دید یا بروز تنبلی آن چشم یافت نمی شود. گاهی دید کم یک چشم در اثر اختلال شناخته شده ای در چشم مثلا قرنیه یا شبکیه می باشد. در این موارد اگر چه وجود آن ضایعه باعث کم شدن دید می شود (تنبلی عضوی ) ولی بعدا تنبلی (غیر عضوی ) چشم هم به آن اضافه شده و دید از آنچه باید باشد کمتر هم می شود.

معمولا در هنگام وجود این ضایعات عضوی توصیه ای به بستن چشم نمی شود در حالی که با بستن چشم می توان جلوی بروز تنبلی غیر عضوی چشم را گرفت.

در پاسخ به این سوال والدین که آیا تنبلی چشم جنبه ارثی دارد باید گفت که تنبلی چشم خود یک بیماری نیست بلکه ناشی از عوامل چشمی است و باید دید عامل ایجاد تنبلی چیست و آیا آن عامل جنبه ارثی دارد یا خیر؟

همانگونه که از تعریف تنبلی چشم پیداست ، تنبلی چشم علامتی نداشته و فقط با معاینه کودکان و غربالگری آنان می توان به وجود آن پی برد.

نکته مهم در مورد تنبلی چشم این است که با توجه به تعریف آن یعنی کامل نبودن دید، وقتی می توانیم عدم وجود تنبلی را اعلام کنیم که بتوانیم دید کودک را اندازه گیری کنیم و بنابر این در سنین پائین تر از 3 تا 4 سال که کودک برای اندازه گیری دید همکاری ندارد ما فقط علل تنبلی مثل ضعیفی چشم و یا انحراف چشم و غیره را بررسی می کنیم و در صورت عدم وجود هر اشکالی در چشمها بیان می کنیم که کودک عاملی برای تنبلی چشم ندارد و اثبات عدم وجود تنبلی بطور قطعی را به زمانی که کودک برای اندازه گیری دید همکاری می کند موکول میکنیم.

بررسی وجود تنبلی چشم

وجود تنبلی یک چشم بدون امکان تعیین دید در سنین پائین

چنانچه همزمان انحراف چشم وجود داشته باشد می توان حدس زد که تنبلی در یک چشم وجود دارد یا نه، به این ترتیب که اگر کودکی که دچار انحراف چشم است و قادر به تعیین میزان دید چشمهای او نیستیم ، پس از زدن عینک در هنگام نگاه کردن همیشه با یک چشم نگاه کند یعنی تنبلی وجود دارد و اگر گاهی با یک چشم و گاهی با چشم دیگر نگاه کند یعنی احتمال وجود تنبلی کمتر است، اگر چه ممکن است حتی در این موارد اختلاف دید و تنبلی مختصری وجود داشته باشد که سرانجام با تعیین دید چشمها تشخیص داده خواهد شد. در صورت عدم وجود انحراف، چنانچه عیب انکساری برای آن سن کودک زیاد نباشد و ساختمان چشم سالم باشد، عدم وجود علتی برای تنبلی را اعلام می کنیم.

بروز تنبلی در دوران کودکی است و امکان درمان و جلوگیری از آن هم مخصوص دوران کودکی است ولی در سنین بزرگسالی هم یکی از علل کمی دید و عدم بهبود دید با درمان می باشد که در کسانی دیده می شود که قبلا معاینه چشم پزشکی نشده اند . البته به علت گسترش غربالگری تنبلی در دوران کودکی در دهه اخیر، در آینده تنبلی چشم کمتر جزء علل کمی دید بزرگسالان خواهد بود. یک معاینه کامل در کودک معمولا اکثر علل تنبلی چشم را مشخص می سازد.

مخصوصا استفاده از قطره های چشمی که تطابق را فلج می کند شماره دقیق چشمها و اختلاف شماره چشمها که از دلایل مهم تنبلی یک چشم است را آشکار می کند . وجود انحرافات بسیار جزئی چشم (میکرواسترابیسم )نیز به تشخیص تنبلی یک چشمی در کودکانی که همکاری لازم برای تعیین دید را ندارند، کمک میکند.

درمان تنبلی

اولین قدم در درمان تنبلی برطرف کردن عامل ایجاد کننده تنبلی چشم مثل تجویز عینک است .تنبلی چشم ممکن است در یک چشم یا هر دو چشم باشد. وقتی تنبلی دو چشمی است که هر دو چشم شماره بالا و مساوی دارید، که با استفاده، مثلا استفاده از عینک تنبلی چشمها خوب می شود. در این موارد بستن چشمها بطور یک در میان لازم نیست. فرم بعدی درمان تنبلی در یک چشم است در این موارد علاوه بر برطرف کردن علت یعنی تجویز عینک باید دید چشم سالم را کم کرد تا دید چشم تنبل بهتر شود. برای کم کردن دید چشم سالم می توان آن را بست. میزان بستن چشم سالم بر اساس میزان تنبلی چشم دیگر متفاوت می باشد که هر چه تنبلی بیشتر باشد باید بستن بیشتر انجام شود. قبلا گفته می شد در تنبلی های شدید تمام ساعات بیداری چشم سالم بسته باشد که اخیرا ثابت شده اگر روزی 6 ساعت چشم سالم بسته باشد همان اثر بستن تمام ساعات بیداری را دارد. خطری که بستن چشم سالم دارد ، ایجاد تنبلی در آن چشم است که به همین دلیل باید بطور مرتب با تعیین دید کودک این مسئله بررسی شود. در ابتدای درمان تنبلی معمولا، بهبود دید سریع اتفاق می افتد ولی به تدریج سرعت بهبودی دید کمتر می شود و به همین دلیل هر چه دید بهتر می شود باید فاصله معاینات بعدی کودک را بیشتر در نظر گرفت تا بهبودی دید هنگام معاینه حاصل شده باشد.

بستن یک چشم معمولا برای درمان تنبلی چشم استفاده می شود ولی در مواردی که انحراف چشم به خارج بدون تنبلی چشم ها وجود دارد ، یکی از چشمها را بطور یک درمیان می بندیم. به این معنی که مثلا یک چشم را امروز یک یا دو ساعت می بندیم و فردا چشم دیگر را یک یا دو ساعت می بندیم در این موارد باید توجه کرد که میزان بستن چشمها کاملا مساوی باشد در غیر این صورت بستن چشم خود می تواند باعث ایجاد تنبلی چشم شود.

بستن چشم علاوه بر امکان ایجاد تنبلی در چشم سالم می تواند باعث بروز انحراف چشم شود به این ترتیب که کودکانی که انحراف چشم مخفی دارند با بستن طولانی چشم، دچار آشکار شدن این انحراف مخفی می شوند و به همین دلیل در این کودکان باید از بستن طولانی چشم خودداری کرد و بستن را هر بار به مدت کوتاه و در چند نوبت انجام داد.

روش بستن یک چشم

برای بستن چشم سالم می توان روی چشم برچسبهایی که مخصوص درمان تنبلی است و به پوست می چسبد، زده شود ولی ممکن است ایجاد حساسیت پوستی کند. در کودکانی که از عینک استفاده میکنند می توان روی شیشه عینک را با وسایل مخصوص بستن عینک پوشاند و یا شیشه عینک را مات کرد به شرطی که کودک از کناره های عینک نگاه نکند بستن چشم معمولا توسط کودک تحمل نمی گردد و ممکن است کودک توسط سایرین مورد تمسخر قرار گیرد و به همین دلیل اکثرکودکان از بستن چشم ممانعت میکنند و اگر امروزه هنوز هم تنبلی چشم حتی در کودکانی که به موقع غربالگری و تشخیص داده شده اند وجود دارد، همین امتناع کودکان از بستن چشم می باشد.

در کودکانی که به هیچ عنوان برای بستن چشم همکاری نمی کنند می تواند از قطره آتروپین نیم درصد استفاده کرد. این قطره باعث فلج تطابق چشم می شود و هنگامی که در چشم سالم ریخته شود مانع دید نزدیک خوب برای این چشم می شود و کودک ناخودآگاه از چشم تنبل برای کارهای نزدیک استفاده می کند. اثر این قطره طولانی است و به همین دلیل یک قطره در روز و 2 یا 3 بار در یک هفته کافی است. نکته مهم در استفاده از این قطره این است که اولا در تنبلی های شدید اثر ندارد چون در این موارد تاری دید ایجاد شده با قطره به حدی نیست که دید چشم سالم را از دید چشم تنبل کمتر کند . نکته دوم این است که هنگام مصرف این قطره علاوه بر فلج تطابق، مردمک چشم نیز گشاد شده و بخصوص در روزهای آفتابی کودک نسبت به نور شدید و محیط خارج حساس می شود و این نور شدید اگر مهار نشود باعث آسیب شبکیه چشم سالم می شود و به همین دلیل بهتر است این کودکان از عینک آفتابی یا کلاه لبه داراستفاده کنند.

درمان تنبلی چشم با این قطره ها معمولا در کودکانی موثر است که فعالیتهای چشمی نزدیک مثل خواندن و نوشتن و بازیهای کامپیوتری دارند و در سنین خیلی کودکی که هنوز کارهای نزدیک مثل نقاشی کشیدن شروع نشده است، تاثیر ندارد و خطر سمیت دار هم هست.

سن ایجاد تنبلی چشم

سن ایجاد تنبلی سالهای اول عمر که مغز و مراکز بینایی در حال رشد سریع است، می باشد. هر چه در سن پایین تر دید تار شود، تنبلی سریعتر و شدیدتر ایجاد می شود و هفته های اول عمر اگر تنبلی یک چشمی اتفاق بیفتد گاهی غیر قابل برگشت می باشد. دو سال اول عمر خیلی بحرانی است ولی تا سن 6 سالگی امکان بروز تنبلی شدید وجود دارد و پس از آن تا سن 10 سالگی با شدت کمتری ممکن است بروز کند. پس از 10 سالگی تنبلی ایجاد نمی شود.

سن درمان تنبلی چشم

در درمان تنبلی نیز هرچه سن پائین تر باشد درمان اثر بخش تر است ولی تا سن 12 سالگی و حتی گاهی تا 17 سالگی هنوز قابل درمان است.

وقتی تنبلی را درمان میکنیم نباید درمانی مثل بستن چشم را ناگهانی و برای همیشه قطع کنیم چون ممکن است تنبلی دوباره برگردد و بهتر است بیمار را تحت نظر داشت و بستن چشم را تدریجا کم کرد و سپس در صورت عدم برگشت تنبلی، بستن را قطع کرد ولی باز هم بیمار را تحت نظر داشت در صورت برگشتن تنبلی هنگام قطع بستن چشم باید آن را دوباره شروع کرد و در این صورت حداقل زمان بستن را به مدت طولانی برای جلوگیری از عود تنبلی ادامه داد.